خرید و فروش جزیره کیش از قاجار تا پهلوی

*احمد خضری: جزیره قیس (کیش) در جمادی الثانی سال ۱۲۹۷ هجری قمری توسط ناصرالدین شاه قاجار به قوام الملک واگذار گردید. در سال ۱۳۴۲ هجری قمری محمدرضا خان بنی عباسی (سطوت الممالک) آن را از میرزا ابراهیم خان قوام الملک خریداری نمود و در سال ۱۳۶۷ هـ.ق محمد اعظم خان فرزند محمدرضا خان جزیره کیش را به دولت پهلوی فروخت و این جزیره ملی شد.

جزیره قیس که شیخ سعدی از آن در نوشته هایش «کیش» می نامید و ثابت می شود که شیرازی های قرن هفتم هجری نیز ق را ک تلفظ می کردند مانند اهالی اوز در اشعار شیخ سعدی از کلمات خش و چاشت نیز استفاده شده است که مشخص می شود گویش شیراز و اوز در بعضی کلمات شبیه به هم بوده است. حرف «ق» را «ک» تلفظ می کنند. مانند قلم که می گویند کلام یا قاشق که کاشک و … تلفظ می شود. به هر حال این جزیره سال ها مرکز فرماندهی حکام محلی به نام آل قیصر بود. تا اینکه در سال ۶۴۱ هجری قمری اتابکان فارس به دولت سیصد سال بنی قیصر خاتمه داد و جزیره کیش زیر سلطه دولت اتابکان فارس بدر آمد. پس از آن ابوبکر سعدبن زنگی حاکم فارس با سیاست و مدیریت خویش و مشورت با بزرگان، تابع و خراجگزار قوم مغول شد و فارس و خطه جنوب را از حمله وحشیانه قوم مغول در امان محفوظ داشت. اتابکان فارس با تسلط بر جزیره قیس (کیش) از آن طریق باب تجارت را با هندوستان و سایر مناطق باز کرده و از درآمد این جزیره قسمتی از خراج مغول را پرداخت نمودند. از آن زمان جزیره کیش پر رونق و آباد گردید و از اهمیت بندر سیراف (طاهری) و عسلویه که بزرگترین و مهمترین بنادر و جزایر فارس محسوب می شدند،کاسته شد. مساحت جزیره کیش حدود ۹۱ کیلومتر مربع است.

این جزیره فاقد رودخانه دائمی بوده ولی منابع آب شیرین زیرزمینی دارد. نزدیک ترین بندر به این جزیره بندر آفتاب نام دارد که فاصله آن تا کیش ۱۳ کیلومتر است. این جزیره تابع شهرستان بندرلنگه در استان هرمزگان است که حدود ۲۵ هزار نفر جمعیت دارد. سالانه به طور متوسط افزون بر یک میلیون و ۷۰۰ هزار گردشگر از این جزیره بازدید می کنند.

کیش بیضی شکل بوده و فاصله آن تا بندرعباس ۲۵۰ و تا بندر لنگه ۹۰ کیلومتر و تا جزیره هندورابی ۲۸ کیلومتر است. ماجرای خرید و فروش این جزیره جالب و خواندنی است:

محمدرضا خان بنی عباسی مشهور به سطوت الممالک از سال ۱۳۳۶ تا ۱۳۳۷ هجری قمری حاکم لارستان و از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۱ حاکم بندرلنگه و پس از آن حاکم بستک و جهانگیریه بوده است. در دورانی که محمدرضا خان حاکم بندرلنگه بود به اهمیت جزیره کیش پی برد. بنابراین در سال ۱۳۴۲ هجری قمری برابر با ۱۳۰۲ خورشیدی درخواست خرید آن را به قوام شیرازی حاکم فارس و بنادر داد. قوام درخواست او را پذیرفت و پیام داد که برای مذاکره به شیراز برود. محمدرضا خان تا کنون به شیراز نرفته بود. بنابراین با عده ای سوار و همرزم از طریق صحرای باغ (بندگری) و از جاده چک چک وارد فیشور شد. قصد او رفتن به بیدشهر و ملاقات با رضا قلی خان بیدشهری برای همراهی و حمایت او بود. بنابراین از طریق بیغرد، گلار، قلات، کوره وارد بیدشهر شد اما رضاقلی خان (هژبرالدیوان) در ماموریت بود و محمدرضا خان مجبور شد یک هفته در بیدشهر توقف تا رضاقلی خان به بیدشهر برگشت. وی در مورد خرید جزیره کیش با وی مذاکره کرد و مقرر شد برای این منظور راهی شیراز شوند. بامدادان محمدرضا به اتفاق رضاقلی خان بیدشهری از طریق جویم و جهرم به شیراز رفتند. حوالی غروب روز جمعه ۲۹ آذر ۱۳۰۲ به شیراز رسیده و مستقیم به مقر فرماندهی قوام رفتند.

ابراهیم خان قوام الملک به استقبال آنان آمده و برای مهمانان دستور جا و مکان داد و مقرر شد فردا اول وقت به مذاکره بپردازند. روز شنبه ۳۰ آذر ۱۳۰۲ شمسی برابر با ۱۳ جمادی الاول ۱۳۴۲ هجری قمری رضاقلی خان و محمدرضا خان بنی عباسی پس از اقامه نماز صبح و صرف صبحانه به حضور میرزا ابراهیم خان قوام الملک رسیده و درباره واگذاری جزیره کیش به خان بستک مذاکره شد. پس از حدود ۲ ساعت بحث و بررسی، جزیره که در زمان ناصرالدین شاه به خاندان قوام فروخته شده بود حالا قوام بهای جزیره را ۳۰ هزار تومان تعیین کرد که پس از سخنان رضا قلی خان بیدشهری قوام کوتاه آمد و در نهایت با مبلغ ۲۵ هزار تومان پول نقد رایج کشور جزیره کیش را به محمدرضا خان بنی عباسیان حاکم بستک فروخت به شرطی که وی اجازه واگذاری و فروش به فرد اجنبی را نداشته باشد. پس از صدور سند جزیره کیش، میرزا ابراهیم خان قوام الملک حکم حکومتی، صحرای باغ، کهورستان، رویدرات را نیز به مجموعه تحت حکومت محمدرضا خان افزود. در آن زمان جزیره قیس (کیش) دارای ۶ آبادی به شرح زیر بود: ۱- ماشه که دارای عمارت نسبتاً عالی و یک راسته بازار و مغازه هائی در اطراف بازار ۲- حاله ۳- ده ۴- سجم ۵- سفیل ۶- باغ که اکنون وجود ندارند.

خان های بیدشهر و بستک خرامان در روز یکشنبه یکم دی ۱۳۰۲ در هوای سرد و بارانی شیراز را ترک و از طریق جهرم، جویم، بیدشهر، اوز، گراش، لار و صحرای باغ به بستک مراجعت نمود. محمدرضا خان (سطوت الممالک) که در سال ۱۲۹۸ هجری قمری در بستک متولد شد در سال ۱۳۲۲ خورشیدی پس از ۶۳ سال عمر در شیراز درگذشت و در جوار بقعه علی بن حمزه در شیراز به خاک سپرده شد. پس از وی پسرش محمداعظم خان جانشین پدر و فرمانروای جهانگیریه و بستک شد. حکومت ۲۰۰ ساله بنی عباسیان بستک در زمان محمد اعظم خان به پایان رسید.

بنابراین جزیره کیش ملک خصوصی خاندان بنی عباسیان بستک محسوب می شد. در سال۱۳۲۷ توجه محمدرضا شاه به جزیره کیش جلب شد و پس از کارشناسی به او گفتند که زیباترین جزیره خلیج فارس محسوب می شود. بنابراین وی محمد ساعد نخست وزیر را احضار و دستور داد تا جزیره کیش را از خاندان بنی عباسیان خریداری نماید. لذا در تاریخ ۱۳۲۸ خورشیدی اسداله علم وزیر کشور دولت محمد ساعد مامور خرید جزیره کیش از خاندان بنی عباسیان بستک شد. محمد اعظم خان بستکی در سال ۱۳۶۷ هجری قمری برابر با ۱۳۲۸ خورشیدی به مرکز فرا خوانده شد و اسدالله علم وزیر کشور به نمایندگی از محمدرضا شاه جزیره کیش را از محمد اعظم خان بنی عباسی و سایر وراث به مبلغ ۹۰۰ هزار تومان خریداری و اسناد مربوطه تنظیم و جزیره کیش به تملک دولت درآمد و ملی شد.

 در سال ۱۳۴۹ خورشیدی هیاتی از مشاوران ایرانی و آمریکائی این جزیره را بازدید و با توجه به ویژگی های طبیعی، سواحل منحصر به فرد مرجانی و غیره آن را به عنوان مرکز توریستی بین المللی انتخاب کردند و محمدرضا شاه دستور داد تا زیر ساخت های مدرن مانند هتل، نمایشگاه بین المللی، فرودگاه، کازینو و کاخ اختصاصی ساخته شود.

* مدیر پسین اوز

منابع و ماخذ: ۱- تاریخ جهانگیریه و بستک نوشته محمداعظم بنی عباسیان ۲- بستک و خلیج فارس نوشته جمیل موحد ۳- پورتال سازمان منطقه آزاد کیش